جامعه‌شناسی اطلاعات

طراحی مدل توسعۀ اخلاق اطلاعات میان دانشجویان ایران

چکیده

می‎توان به‎طور کلی، ویژگی‎های علوم انسانی از منظر پست‎مدرنیسم را در سه ساحت هستی‎شناختی، معرفت‎شناختی و روش‎شناختی دسته‎بندی کرد:

ساحت روش‌شناختی

1.پست‌مدرنیسم در بررسی دعاوی معرفتی علاقه‎مند به بررسی صدق و کذب آنها نیست بلکه علاقه‎مند به بررسی آن است که این ادعاها چگونه ساخته شده یا چه شده که ادعای صدق یک دعوی، اهمیت پیدا کرده است.

2. پست‌مدرنیسم به روش به مثابه راهی که منتهی به حقیقت می‌شود نقد دارد و آن را دارای پایانه‎های ایدئولوژیک می‎دانند و آنها را فراروایت‎هایی در باب حقیقت تلقی می‎کنند که خود به هیچ روی قابل اثبات منطقی نیستند.

3. پست‎مدرن‎ها به جای ذهن، بر متن و به جای هویت به تمایز تأکید دارند.

4. پست‎مدرنیسم دارای کمترین احکام درجۀ اول (مانند احکام ارزشی و اخلاقی) در عرصۀ علوم انسانی است. پست‎مدرنیسم به ندرست سرمشق و الگو تعیین می‎کند. اصل مهم آن است که متناسب با تنوع و تکثر گروه‌ها، ارزش‎های بی‎شماری بتوانند ظاهر شوند.

5. پست‌مدرنیسم مخالف هر نوع تبیین کلیت‌بخش و تعمیم کلی است و این نوع تعمیم‌ها را فراروایت می‎نامد.

6. از منظر پست‎مدرنیسم، نظریه همان‎قدر که ابزار تحلیل است، موضوع تحلیل نیز هست. مسئله این است که رهیافت‎های پژوهشی و تحلیلی چگونه برخی از انواع فهم‎ها از پدیده‎های اجتماعی را در جایگاه ممتازی قرار می‎دهند و برخی فهم‎های دیگر را به حاشیه می‎رانند. روش تحلیل پست مدرن آن است که بجای اینکه پرسش چه می‎توانم بدانم» بررسی کند، این پرسش که پرسش‎های من چگونه شکل گرفته‎اند» یا چه شده که چنین پرسش‎هایی موضوعیت یافته است» را بررسی می‎کند.

ساحت معرفت‎شناختی

1. پست‎مدرنیسم از منظر معرفت‎شناختی به شدت نسبیت‎گراست. از آنجا که طبق بنیاد هستی‌شناسانه، دنیا را از منظرهای مختلف می‎توان دید، لذا ایجاد هر گونه منظر واحد و ثابت برای شناخت طرد می‎شود و طرح ادعاهای شناختی از مواضع مختلف ممکن می‎شود.
2. پست‏مدرنیسم، هرگونه ادعای شناخت حقیقی و نهایی و جهان‎شمول که فارغ از دیدگاهی معین باشد، تعصب‎آمیز و تمامیت‎خوهانه می‎داند زیرا هر نوع شناختی وابسته به زمینه و گفتمان است.
3. پست‎مدرنیسم هر گونه ادعای وجود داده ناب و خالص» را رد می‎کند و هر نوع داده‎ای را منقش به جهت گیری نظری فرد، سنت‎ها، زمینه، و زبان می‎داند.
4. پست‎مدرنیسم، معتقد به تقدم نظریه بر داده است، بدین معنا که هر داده‎ای زاده جهت نظری خاص، و معنادار در یک بستر نظری خاص است و واقعیات فارغ از نظریه نداریم.
5. پست‎مدرنیسم، معتقد به آنارشیسم نظری است و بر این باور است که آنارشیسم نظری ماهیت انسانی‎تری دارد و بیشتر از گرایش‎هایی که در صدد کشف نظم یا قانون هستند به علم کمک می‌کند. بدون آنارشیسم این خطر وجود دارد که نظریه‎ها به ایدئولوژی‎های جزمی تبدیل شوند.
6. پست‎مدرنیسم بر این باور است که ما جهان را فقط از راه زبان می‎شناسیم نه اینکه زبان ابزاری باشد برای توصیف واقعیات عینی. هر آنچه خارج از نمادها و تصاویر زبان در تصورات وجود دارد فراروایت‎هایی است که درباره واقعیت ساخته‎ایم و اسطوره شفافیت است. هر آنچه هست زبان است و آنچه که درباره آن صحبت می‎کنیم زبان است و ما درون زبان سخن می‎گوییم.

می‎توان به‎طور کلی، ویژگی‎های علوم انسانی از منظر پست‎مدرنیسم را در سه ساحت هستی‎شناختی، معرفت‎شناختی و روش‎شناختی دسته‎بندی کرد:

ساحت هستی‌شناختی

1. جهان از منظر پست‎مدرنیسم از دیدگاه‎ها و مواضع متفاوت قابل تجربه است که هر یک از این دیدگاه‎ها خاص است زیرا از طریق گفتمان‎هایی حاصل شده که دنیای اجتماعی، فرهنگی و ی ما را می‎سازند.

2. موضع فکری و یا نحوۀ مواجهه هر فرد با جهان بازتابانندۀ گفتمانی است که در چارچوب آن قرار دارد و در قالب آن شکل گرفته است؛ بدون اینکه بتوان ارجحیتی بین مواضع قائل شد.

3. پست‎مدرنیسم جهان را جهان کثرت و عالمی ناهمگن و نامتجانس و برساخته از خیل کثیری از تأویل‎ها و تفسیرهایی می‎داند که در آن، معرفت و حقیقت اموری امکانی‌اند (و نه جوهری) و لذا حقایق محض وجود ندارد و هر چه هست، قطعیت‎ناپذیر است.

تکنورمانتیسیم (technoromanticism) اصطلاحی است که اول بار آن را استفن بارون (Stephan Barron) به کار برد اما ریچارد کوین (Richard Coyne) در سال 2003 آن را در قالب کتابی با همین عنوان، مفهوم‎سازی کرد. تکنورمانتیسیسم یا عاشق‎پیشگی تکنولوژیک اشاره دارد به جنبه‎ها و ساحات زیبایی‌شناسانه و هنری تکنولوژی که انسان را مجذوب و شیدای آن می‌کند و همتراز معشوق‌ها و معشوقه‌های زمینی می‌نشاند. دلیل نام‎گذاری آن بدین شکل، احساسات و تخیل‌ها و ایماژهای ساخته‎شده توسط پیروان مکتب رمانتیک است که گویی در تکنولوژی جدید ظهور و بروز یافته و عملاً شیفتگی به بار آورده است. ریچارد کوین در این کتاب، و همچنین مایکل هایم در کتاب متافیزیک واقعیت مجازی»، جنبه‌های زیبایی‌شناسانۀ تکنولوژی را که باعث رابطۀ عاشقانۀ انسان با آن شده است را بازگشایی می‌کنند.

امروز ظهر در جلسه ای شرکت کردم که چند پژوهشگر از سوی مرکز تحقیقات ت علمی کشور ترتیب داده بودند و می خواستند گفتگویی باز و دوستانه درباره علمِ باز (open science) داشته باشند. آن طور که از سخنان اولیه آنان فهمیدم ظاهراً می بایست هنوز در باب اینکه علم و شبه علم و غیرعلم چیست و تمایز آن با مفاهیم مشابه دیگری چون دانش و اطلاعات، شناخت، و غیره کدامست، راه درازی را طی کنند. همچنین، منظور از "باز بودن" چیست و آیا باز بودن سیستمی (دسترس پذیری)، باز بودن زبانی (ساده فهمی)، باز بودن فرایندی (شفافیت فرایند)، باز بودن محتوایی (تکرارپذیر بودن)، و غیره تفحص زیادی می بایست انجام دهند. اما در مورد مفهوم علم باز، چند مسئله های باز (open problems) را در آن جلسه ذکر کردم که دوست دارم آنها را در اینجا نیز به اشتراک بگذارم:

اصطلاح حاد واقعیت یا هایپر ریلیتی (hyper reality) را بسیاری از افراد با ژان بودریار می‎شناسند و به پیروی از وی، معنای آن را دال‎های بدون مدلول و زنجیره بی‎پایان دال‎ها می‎دانند اما این اصطلاح در فلسفۀ تکنولوژی آلبرت بورگمان معنای دیگری دارد. از نظر بورگمان، حاد واقعیت اشاره دارد به تمایل درونی انسان به مصرف حاضر و آماده و بدون زحمت اطلاعات. محیط نرم شبکه‎های اجتماعی وبی، بر خلاف محیط سخت واقعیت برهنۀ بیرونی، وسیله‎ای است برای مصرف اطلاعات بدون زحمت و اجتناب از تنش‎های روانی ناشی از تعامل بی‌واسطه با دیگران. این تنش‌های روانی می‎توانند شامل حس تحقیر ناشی از ندانستن، تحمل نگاه از بالا به پایین، احساس دین نسبت به دیگری برای جبران و غیره باشد.

به واقع می‌توان اعتراف کرد که سال‌ها پیش، فوکو در تاریخ والیته» نمایش بدن در برابر نگاه‌های خیره را به عنوان یکی از ویژگی‌های علم و دیسیپلین‌های علمی و هنری مدرن پیش‌بینی کرده بود. فوکو در تاریخ والیته می‌گوید هدف علم مدرن، اساساً پیدا کردن راه‌حل‌های قطعی برای بیماری‌های جسمی، روانی، ناتوانی‌های جسمی و روحی، مشکلات رفتاری، ضعف‌های مهارتی و بهبود زندگی بشر با تولید ابزارهای جدید و غیره نیست بلکه هدف پنهان، حتی از چشم عاملان ساخت ابزار و کنشگران علمی و فرهنگی و هنری، به محضر خویش کشاندن سوژه‎ها و نگریستن به آنها تحت نگاه‌های خیره برای نظارت دائمی و مراقبۀ همیشگی، و قرار دادن آنها تحت اتوریته و قدرت تماشاگران است. لذا او علم پزشکی، روانشناسی، مشاوره، تکنولوژی آموزشی، تکنولوژی اطلاعات، علوم مهندسی از جمله مهندسی صنایع و غیره را در واقع علومی می‎داند که هدفشان به محضر دائمی خویش کشاندن سوژه‌ها و قرار دادن آنها تحت نگاه‌های خیره و تماشا کننده مراجع قدرت است تا به واسطه همین نگاه خیره، اتوریته تماشاگر بر تماشا شونده اثبات گردد و برای همیشه به سوژه تحت نظر و ذیل قدرت او تبدیل شود. از نظر فوکو، سنت دیرینه اعتراف گیری مسیحی اینگونه خود را در علم مدرن بازتولید کرده است. در واقع این روش‌های به محضر تماشای خویش کشاندن، صور‌ت‌های علمی اعتراف گیری مسیحی و صرافی ذهن است.